مسجد فضیخیکی از مساجد مدینه، «مسجد فضیخ» نامیده می‌شود. ۱ - موقعیت جغرافیاییمسجدی که در نزدیکی مشربه ام ابراهیم در شارع عوالی یا علی بن ابی طالب وجود دارد، به خطا «مسجد فضیخ» نامیده شده است. این مسجد، در اصل، مسجد بنی قریظه است. مسجد فضیخ یا مسجد ردّ شمس، بنا به نوشته مورخان و سفرنامه‌نویسان کهن، در فاصله یک کیلومتری تا هفتصد متری جنوبِ شرق مسجد قبا، در کنار وادی قرار داشته است. این منطقه که بخشی از محله قربان است، پیش از آن که به تصرّف مسلمانان درآید، در اختیار طایفه بنی نضیر بود. بنا به آن‌چه در کتب سیره آمده است، در جریان غزوه بنی نضیر، که پس از جنگ بدر رخ داد، رسول خدا(صلی الله علیه وآله) برای محاصره دشمن در آن‌جا مستقر گردید و در محلی که بعدها مسجد فضیخ بنا شد، خیمه‌ای برای آن حضرت برپا شد. ۲ - علت نامگذاریطبق روایتی از امام صادق(علیه السلام) نام‌گذاری این مسجد بدان جهت بوده که در آن‌جا درخت فضیخ قرار داشت. فضیخ به نوعی شیره خرما ـ یا نبیذ خرما ـ نیز اطلاق شده است. ۳ - توصیه به نماز خواندن در مسجد فضیخبر اساس نقل‌های موجود، رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در این مسجد نماز فراوان خوانده و در برخی از روایات امامانِ معصوم نیز توصیه به خواندن نماز در آن‌جا شده است. امام صادق(علیه السلام) خطاب به زائران شیعه در مدینه فرمودند: «هَلْ أَتَیْتُمْ مَسْجِدَ قُبَاءَ أَوْ مَسْجِدَ الْفَضِیخِ أَوْ مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ.» آیا به مسجد قبا، مسجد فضیخ و مشربه امّ ابراهیم رفتید؟ گفتند: آری. حضرت فرمود: «أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ مِنْ آثَارِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) شَیْءٌ إِلاّ وَ قَدْ غُیِّرَ غَیْرَ هَذَا.» از آثار رسول خدا(صلی الله علیه وآله) چیزی باقی نمانده مگر آن‌که دگرگون شده، مگر این چند مورد. در روایت دیگری، امام صادق فرمودند: از رفتن به مشاهد خودداری نکنید. مسجد قبا، مشربه امّ ابراهیم، مسجد فضیخ، قبور شهداء و مسجد احزاب که همان مسجد فتح است. با توجه به آن‌چه که در تواریخ مدینه آمده، این مسجد یکی از پر زائرترین مساجد مدینه در گذر تاریخ بوده و بیشتر مورّخان و جغرافی‌دانان این شهر، در قرون مختلف، از آن یاد کرده اند. [۷]
المساجد الأثریه، ص۱۶۸ـ۱۶۴.
۴ - نام‌های دیگر مسجد۴.۱ - مسجد رد شمسبر اساس تواریخ موجود، نام دیگر این مسجد، مسجد رد شمس است. درباره نام‌گذاری آن به ردّ شمس یا شمس گفته‌اند که در جریان محاصره قلعه بنی نضیر، رسول خدا(صلی الله علیه وآله) هنگام عصر، در حالی که سرش روی زانوی امیرمؤمنان، علی(علیه السلام) بود، به خواب رفت، نزدیک غروب خورشید بیدار شد و وقتی متوجه گردید که علی(علیه السلام) هنوز نماز عصر را نخوانده، از خداوند خواست خورشید را بازگرداند تا او نماز بگزارد. این روایت را به نام حدیث ردّ شمس میشناسند و جمعی از راویان اهل سنّت نیز آن را نقل کرده‌اند. برخی از منابع، به عمد یا غفلت، نوشته‌اند که وجه نام‌گذاری آن به شمس به این خاطر است که بر بلندی بوده و پیش از نقاط دیگر، ابتدا نور خورشید بر آن می‌تابیده است! [۸]
المساجد الاثریة، صص۱۶۲ و ۱۶۳.
به هر روی، در زمان سخاوی (م ۹۰۲) این مسجد، به مسجد شمس شهرت داشته است. [۹]
التحفة اللطیفه، ج۱، ص۷۰.
۴.۲ - مسجد بنی نضیرنام دیگر این مسجد، مسجد بنی نضیر است که به مناسبت نزدیکی آن به محل استقرار یهودیان بنی نضیر، بعدها این نام هم بر آن اطلاق شده است.[[روایت| روایتی]] هم که در کتاب کافی نقل شده نشان می‌دهد که محل رد شمس همان مسجد فضیخ است. جایی که اکنون در کنار وادی به نام مسجد شمس شهرت دارد و آثار مسجد بودن آن محو گشته و یک چهار دیواری بدون درِ ورودی است؛ جایی که به نظر محمد الیاس عبدالغنی، مسجد فضیخ یا شمس می‌باشد و در عوض، مسجد فضیخ فعلی، مسجد بنی قریظه است. [۱۱]
المساجد الأثریه، ص۱۷۹.
خیّاری نویسنده کتاب معالم المدینة المنوره نیز مسجد شمس را در جای دیگری ـ جز جایی که فعلا مسجد فضیخ خوانده می شود ـ دانسته و از اهالی قربان که همه شیعه هستند، این مطلب را نقل کرده که مسجد شمس در قربان است. او می‌افزاید: این مسجد در شرق مسجد قبا بر تلّ مرتفعی بر کناره وادی قرار دارد و به همین جهت مسجد شمس نامیده می‌شود؛ زیرا که خورشید در وقت طلوع بر آن طلوع می‌کند؛ اما اکنون خراب شده است. وی می‌افزاید: با پرس و جو از اهل محل، بر من ثابت شد که مسجد شمس جدای از مسجد فضیخ است؛ چون مسجد شمس در قربان است و فاصله آن تا عوالی که مسجد فضیخ در آن قرار دارد و در کنار حرّه شرقی است، زیاد است. در پاورقی همان‌جا آمده است که اکنون این مسجد از بین رفته و فقط یک چهار دیواری بر آن باقی مانده است. در واقع، اگر سخن عبدالغنی درست باشد، بخشی از سخن خیّاری که مسجد شمس را همانی دانسته است که شیعیان در شرق مسجد قبا به او نشان داده‌اند، درست است؛ اما باید افزود که مسجد شمس یاد شده، همان مسجد فضیخ است و بنابراین، آن‌چه اکنون به نام مسجد فضیخ شهرت دارد، جایی جز مسجد بنی قریظه نیست. ۵ - پانویس
۶ - منبعآثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۶۴، رسول جعفریان. رده‌های این صفحه : مساجد مدینه
|